PODSTAWOWE POJĘCIA DOTYCZĄC WIĘZIENNICTWA.

GAMBIWAW

Artykuł zawiera podstawowe pojęcia dotyczące więziennictwa jak np. zakład karny, odpowiedzialność karna, przestępstwo, ograniczenie wolności itp.

Ciągłe przestępstwo, przestępstwo charakteryzujące się: jednorodzajowością poszczególnych działań (zaniechań), godzące za pomocą poszczególnych czynów w dobro prawne tego samego rodzaju, poszczególne działania (zaniechania) sprawcy pozostają w związku czasowo-przestrzennym i on typu czynu zabronionego.

Czyn niedozwolony, delikt, działanie lub zaniechanie człowieka sprzeczne z prawem lub zasadami współżycia społecznego, wywołujące szkodę. Czynem niedozwolonym może być również inne zdarzenie przewidziane w przepisach prawa nie mające z działaniami ludzkimi nic wspólnego, ilekroć wynika z nich szkoda i za tę szkodę prawo czyni kogoś odpowiedzialnym. Czyn niedozwolony nakłada - w dziedzinie prawa cywilnego - obowiązek naprawienia szkody.

Czyn zabroniony, w prawie karnym oznacza działanie lub zaniechanie o znamionach określonych w ustawie karnej, chociażby nie stanowiło przestępstwa ze względu na brak winy. Sprawca realizując znamiona czynu zabronionego, popełnia bowiem przestępstwo i może podlegać odpowiedzialności karnej tylko wówczas, jeżeli można mu przypisać winę (umyślną lub nieumyślną). Z czynem niedozwolonym (ale nie z przestępstwem) będziemy mieli do czynienia np. w przypadku kradzieży dokonanej przez osobę niepoczytalną (niepoczytalność).

Młodociany, pojęcie z zakresu prawa karnego. Sprawca czynu zabronionego przez ustawę, który w chwili orzekania nie ukończył 21 lat. W stosunku do młodocianych kodeks karny dopuszcza w szczególności: możliwość zastosowania zamiast kary środków wychowawczych albo poprawczych, przewidzianych dla nieletnich, zastosowania nadzwyczajnego złagodzenia kary oraz wcześniejszego, warunkowego, przedterminowego zwolnienia z odbycia kary pozbawienia wolności.

Nadzwyczajne złagodzenie kary, polega na tym, iż sąd wymierza karę poniżej dolnej granicy ustawowego zagrożenia albo karę łagodniejszego rodzaju. Ma ono zastosowanie w wypadkach wskazanych w ustawie, jak i w szczególnie uzasadnionych sytuacjach, kiedy najniższa kara przewidziana za dane przestępstwo byłaby niewspółmiernie surowa (kodeks karny).

Niekaralność, okoliczność wpływająca na sądowy wymiar kary. Może stanowić przesłankę złagodzenia wymiaru kary. Wcześniejsze skazanie sprawcy za przestępstwo umyślne albo za podobne przestępstwo nieumyślne wpływa na zaostrzenie wymiaru kary. Odmienną treść prawną posiada określenie bezkarność, oznacza ono stan faktyczny powodujący niemożność pociągnięcia danej osoby do odpowiedzialności karnej, np. z powodu przedawnienia ścigania lub przedawnienia wyrokowania

Nieletni, w prawie karnym osoba, która nie ukończyła 17 lat w chwili popełnienia czynu zabronionego groźbą kary. Nieletni nie odpowiada wg zasad określonych w kodeksie karnym z wyjątkiem określonych przypadków. Wobec nieletniego, który popełnił czyn karalny (zabroniony) przed ukończeniem 13 lat albo po ukończeniu 13 roku życia, ale bez rozeznania, tj. bez świadomości rozpoznania znaczenia popełnionego czynu, sąd stosuje środki wychowawcze, np. upomnienie, umieszczenie w zakładzie wychowawczym. Wobec nieletniego, który po ukończeniu 13 lat popełnił czyn zabroniony z rozeznaniem, tj. miał świadomość popełnionego czynu, sąd może orzec umieszczenie w zakładzie poprawczym.

Niepoczytalność, termin prawny oznaczający niemożność odpowiadania za swoje czyny z powodu choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego lub in. zakłóceń stanu psychicznego. Zakłócenia te nie muszą mieć charakteru patologicznego (patologia). Człowiek niepoczytalny nie popełnia przestępstwa i nie może być karany. W mniejszym nasileniu tych zaburzeń można mieć do czynienia z poczytalnością ograniczoną. Sąd może, ale nie musi, w tym wypadku zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary.

Norma prawna, reguła postępowania, ustanowiona przez kompetentny organ państwa np. parlament, rząd, prezydenta, wojewodę, skierowana do abstrakcyjnego adresata, określająca sposób postępowania w przewidzianej tą normą sytuacji. Realizacja norm prawnych zabezpieczona jest groźbą użycia przymusu przez państwo, które przewiduje w przypadku jej naruszenia sankcję (np. grzywnę, pozbawienie wolności, opuszczenie bezprawnie zajmowanego lokalu). Norma prawna wskazuje ogólne cechy adresata, np. skierowana jest do każdego studenta, nauczyciela lub każdego, kto ukończył 18 lat. Jednocześnie też od normy prawnej wymaga się, by przyznawała określone prawa i nakładała określone obowiązki równo wszystkim adresatom (np. uczniom). Ponadto norma prawna wyznacza warunki, jak i zachowania na tyle nie skonkretyzowane, aby mogły być powtarzalne (np. każdy, kto osiągnął pewien pułap rocznych dochodów musi zapłacić przewidziany prawem podatek).
Każda norma prawna składa się z 3 elementów:
1) hipotezy, wskazującej krąg adresatów oraz okoliczności, w jakich ma ona zastosowanie,
2) dyspozycji, wyznaczającej sposób postępowania sformułowanej w postaci dozwolenia, zakazu lub nakazu,
3) sankcji, określającej konsekwencje naruszenia dyspozycji np. w postaci unieważnienia zawartej umowy lub w polityce – odwołania z zajmowanego stanowiska, utraty biernego i czynnego prawa wyborczego albo zakazu pełnienia określonych funkcji publicznych.
Norma prawna nie jest równoznaczna z przepisem prawnym. Dopiero na podstawie całego zespołu przepisów prawnych ustala się obowiązujące normy prawne.

Kara, w wymiarze sprawiedliwości środek przymusu stosowany przez organy państwowe wobec sprawcy przestępstwa lub wykroczenia. Celem karania jest prewencja.

Kara (w aspekcie prawnym) - określona przepisami prawa dolegliwość dla podmiotu prawa będąca sankcją za niepodporządkowanie się normom prawnym
Kary mogą wymierzać jedynie podmioty uprawnione, zazwyczaj oragany państwa, ale ustawa może upoważniać do tego inny podmiot. Najczęściej karę nakładają:
- organy administracji publicznej
- sądy
- organy dyscyplinarne.

Kara kryminalna - konsekwencja popełnienia przestępstwa, którą jest określona przez prawo karne dolegliwość i w której wyraża się dezaprobata czynu i osoby sprawcy.
Karami kryminalnymi są:
- kara grzywny,
- kara ograniczenia wolności,
- kara pozbawienia wolności,
- kara 25 lat pozbawienia wolności,
- kara dożywotniego pozbawienia wolności,
- kara aresztu wojskowego,
- kary kryminalne wymierzają wyłącznie sądy.

Kara za wykroczenie - konsekwencja popełnienia wykroczenia, którą jest określona przez prawo wykroczeń dolegliwość i w której wyraża się dezaprobata czynu, a czasami również osoby sprawcy.
Karami za wykroczenia są:
- kara nagany (wykroczenie),
- kara grzywny (wykroczenie),
- kara ograniczenia wolności (wykroczenie),
- kara aresztu (wykroczenie),
Kary za wykroczenia w postępowaniu mandatowym wymierzają organy administracji publicznej, a nad tym postępowaniem kontrolę sprawują sądy. W pozostałych przypadkach kary za wykroczenia orzekają sądy.Do 17 października 2001 sądownictwo nie miało możliwości orzekania w pierwszej instancji kar za wykroczenia - robiły to kolegia do spraw wykroczeń, czyli organy administracji publicznej.

Kara administracyjna - określona przepisami prawa dolegliwość dla podmiotu prawa będąca sankcją za niepodporządkowanie się normom prawa administracyjnego
Katalog kar jest bardzo rozbudowany: zazwyczaj utrata określonych uprawnień, możliwości ich zdobycia lub kara pieniężna.
Kary administracyjne nakładają zazwyczaj organy administracji publicznej (czasami sądy), a kontrolę sprawują sądy.

Kara w prawie cywilnym może być określoną w umowie konsekwencją niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania i nazywana jest wtedy karą umowną.

Kary dyscyplinarne nakładają organy dyscyplinarne, np. komisja dyscyplinarna, sąd koleżeński lub pracodawca za dokonanie przewinienia dyscyplinarnego. Kary te mają właściwości zbliżone do kar z wielu gałęzi prawa: karnego, wykroczeń, cywilnego, a zwłaszcza administracyjnego; są bardzo zróżnicowane.
Kontrolę nad nakładaniem kar dyscyplinarnych sprawują organy dyscyplinarne wyższych instancji, a czasami również sądy. Nieobjęcie jakiegokolwiek postępowania dyscyplinarnego kontrolą sądową stoi w sprzeczności z konstytucyjną zasadą prawa do sądu.

Kara dodatkowa, kara orzekana obok lub zamiast kary zasadniczej w stosunku do sprawców przestępstw lub wykroczeń. W polskim kodeksie karnym karami dodatkowymi są: pozbawienie praw publicznych, pozbawienie praw rodzicielskich lub opiekuńczych, zakaz zajmowania określonych stanowisk, wykonywania określonego zawodu lub prowadzenia określonej działalności, zakaz prowadzenia pojazdów mechanicznych, przepadek rzeczy, podanie wyroku do publicznej wiadomości w szczególny sposób. W polskim kodeksie wykroczeń przewidziano jako kary dodatkowe: zakaz prowadzenia określonej działalności lub wykonywania czynności związanych z wymaganym zezwoleniem, zakaz prowadzenia pojazdów mechanicznych lub innych pojazdów, przepadek rzeczy, podanie orzeczenia o ukaraniu do publicznej wiadomości w szczególny sposób, inne kary dodatkowe określone przez ustawę.

Kara łączna, zgodnie z polskim kodeksem karnym wymierzana wówczas, gdy sprawca popełnił dwa albo więcej przestępstw, zanim zapadł pierwszy wyrok, chociażby nieprawomocny, co do któregokolwiek z tych przestępstw, i wymierzono za nie kary zasadnicze tego samego rodzaju. Kara łączna nie może być niższa od najwyższej z kar wymierzonych za poszczególne przestępstwa i nie może przekroczyć sumy kar wymierzonych, jak również górnej granicy danego rodzaju kary.

Kara śmierci, polskie prawo karne nie przewiduje tego rodzaju kary. Jest ona przedmiotem sporów między jej zwolennikami, którzy twierdzą, że skutecznie odstrasza od popełnienia najcięższych przestępstw, a abolicjonistami. W Polsce kara śmierci nie była wykonywana od 1988, w 1995 wprowadzono 5-letnie moratorium (odroczenie) na jej wykonywanie.

Kara umowna, polski kodeks cywilny przewiduje, iż strony mogą zastrzec w umowie, że naprawienie szkody wynikłej z niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania niepieniężnego nastąpi przez zapłatę określonej sumy (kary umownej). Kary umowne występują czasem w postaci kar ustalonych kwotowo, najczęściej jednak ustalane są w stosunku procentowym do wartości dostaw, robót czy usług. Obowiązujące przepisy przewidują z reguły minimalną wysokość kar, która za zgodą stron może ulec zwiększeniu. Kara umowna jest zastrzeżeniem wynikającym z woli stron wyrażonej w umowie i obowiązuje tylko wówczas, jeżeli strony wyraźnie ją przewidziały. Dłużnik nie może bez zgody wierzyciela zwolnić się ze zobowiązania przez zapłatę kary umownej.

Kara zasadnicza, kara będąca główną dolegliwością sprawcy za popełnienie przez niego przestępstwa lub wykroczenia. Polski kodeks karny przewiduje następujące kary zasadnicze: karę śmierci, karę 25 lat pozbawienia wolności, karę pozbawienia wolności od 3 miesięcy do 15 lat, karę ograniczenia wolności od 3 miesięcy do 2 lat oraz karę grzywny. Za popełnienie wykroczenia polski kodeks wykroczeń przewiduje jako kary zasadnicze: karę aresztu od 1 tygodnia do 3 miesięcy, karę ograniczenia wolności od 1 miesiąca do 3 miesięcy, karę grzywny oraz karę nagany.

Kodeks cywilny, akt normatywny, stanowiący zbiór przepisów prawnych regulujących prawo osobowe, małżeńskie, rodzinne, spadkowe. Najbardziej znanymi kodeksami cywilnymi są Corpus Iuris Civilis (kodeks Justyniana), Kodeks Napoleona z 1804r.

Kodeks karny, akt normatywny stanowiący zbiór przepisów prawnych regulujących zasady obowiązywania ustawy karnej i odpowiedzialności, jak wina, okoliczności wyłączające przestępność czynu, odpowiedzialność za usiłowanie, podżeganie i pomocnictwo, oraz katalog kar i przepisy dotyczące ich stosowania.

Kodeks wykroczeń, akt normatywny, stanowiący zbiór przepisów regulujących zasady odpowiedzialności i wymiaru kary za czyny karalne o najmniejszym stopniu zagrożenia dla społeczeństwa, nie będące jednak przestępstwami.

Obrona konieczna,
1) w prawie karnym działanie zmierzające do odparcia bezpośredniego, bezprawnego i rzeczywistego zamachu na jakiekolwiek dobro społeczne albo jednostki przez popełnienie czynu zabronionego ustawą karną (tj. czynu stanowiącego w normalnych warunkach przestępstwo). Osoba działająca w obronie koniecznej nie popełnia przestępstwa (np. jeśli pobije napastnika w chwili napaści). Środki obrony koniecznej powinny być użyte w czasie trwania zamachu oraz być współmierne do niebezpieczeństwa zamachu. W razie przekroczenia przez sprawcę granic obrony koniecznej sąd może jednak zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary lub odstąpić od jej wymierzenia. Przepisy obrony koniecznej mają również zastosowanie do osoby, która użyje siły w celu przywrócenia porządku lub spokoju publicznego (np. zlikwiduje bójkę toczącą się bez jej udziału);
2) w prawie cywilnym okoliczność wyłączająca odpowiedzialność odszkodowawczą, polegająca na odpieraniu bezpośredniego i bezprawnego zamachu na jakiekolwiek dobro własne lub innej osoby.

Odpowiedzialność, obowiązek ponoszenia przewidzianych przez przepisy prawne konsekwencji zachowania się własnego lub innych osób. W zależności od przyjętego dla jej ustalenia kryterium rozróżnia się wiele rodzajów odpowiedzialności: cywilną, karną, konstytucyjną, polityczną, prawną.

Odpowiedzialność karna, odpowiedzialność sprawcy czynu (przestępstwa i wykroczenia) społecznie niebezpiecznego, zabronionego pod groźbą kary przez ustawę w czasie jej obowiązywania. Według prawa polskiego ponoszą ją tylko osoby poczytalne po ukończeniu 17 lat, nieletni odpowiadają według specjalnych zasad. Jeżeli jednak sprawca (nieletni) po ukończeniu 16 lat dopuścił się zbrodni: przeciwko życiu lub bezpieczeństwu powszechnemu, gwałtu, rozboju albo ciężkich uszkodzeń ciała, może odpowiadać tak jak dorosły, zwłaszcza gdy poprzednio stosowane środki wychowawcze lub poprawcze okazały się nieskuteczne. W stosunku do sprawcy, który popełnił występek po ukończeniu 17 lat, lecz przed ukończeniem 18 roku życia, sąd może zamiast kary zastosować środki wychowawcze albo poprawcze przewidziane dla nieletnich. Warunkiem odpowiedzialności karnej jest wina sprawcy w postaci umyślności (zamiar bezpośredni lub ewentualny), a przy pewnych przestępstwach również w postaci nieumyślności (lekkomyślność lub niedbalstwo). Odpowiedzialności karnej podlega sprawca (współsprawcy) przestępstwa, podżegacz i pomocnik. Odpowiedzialność karną wyłącza: działanie pod wpływem przymusu fizycznego lub błędu, obrona konieczna, stan wyższej konieczności znikomość społeczna niebezpieczeństwa czynu.

Ograniczenie wolności, jedna z kar zasadniczych przewidziana w kodeksie karnym, wymierzana od 3 miesięcy do 2 lat, w trakcie odbywania której skazany:
1) nie może bez zgody sądu zmieniać stałego miejsca pobytu;
2) jest obowiązany do wykonywania pracy wskazanej przez sąd;
3) jest pozbawiony sprawowania funkcji w organizacjach społecznych;
4) ma obowiązek udzielania wyjaśnień dotyczących przebiegu odbywania kary.

Ośrodek przystosowania społecznego, ośrodek ochronno – wychowawczy stosowany wobec przestępcy powrotnego (recydywisty) na czas kilku lat, po odbyciu przez niego kary pozbawienia wolności. Skazany przebywa w warunkach ograniczonej wolności, ma obowiązek pracy oraz przestrzegania dyscypliny. Celem umieszczenia w ośrodku przystosowania społecznego jest resocjalizacja przestępcy.

Pozbawienie wolności, jedna z zasadniczych kar za popełnienie przestępstwa, trwająca najmniej 3 miesiące, najwyżej 15 lat.

Przestępstwo, zawiniony czyn człowieka, społecznie niebezpieczny, zabroniony pod groźbą kary przez ustawę obowiązującą w czasie jego popełnienia. Wg prawa polskiego czyn, którego społecznie niebezpieczeństwo jest znikome, nie stanowi przestępstwa. Zakres czynów uznawanych za przestępstwo ulega w historycznym rozwoju zmianom i wiąże się z ustrojem społeczno-gospodarczym.
Polski kodeks karny dzieli przestępstwa na:
- zbrodnie i występki (ze względu na wysokość grożącej kary),
- umyślne i nieumyślne (ze względu na rodzaj winy sprawcy)
- przestępstwa polegające na działaniu lub zaniechaniu,
- przestępstwa skutkowe i bezskutkowe,
- przestępstwa polegające na narażeniu na niebezpieczeństwo,
- przestępstwa ścigane z urzędu lub oskarżenia prywatnego,
- podstawowe, kwalifikowane i uprzywilejowane.
Wszystkie elementy przestępstwa zawarte są w ustawie, opis przestępstwa mieści się w dyspozycji normy prawnej, a określenie kary za dane przestępstwo - w sankcji.

Prawo do wolności, gwarantuje zakaz pozbawienia wolności przez aresztowanie lub w jakikolwiek inny sposób bez odpowiedniej podstawy prawnej. Prawo to usankcjonowane jest w wielu dokumentach międzynarodowych w tym miedzy innymi Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka, Międzynarodowym Pakcie Praw Obywatelskich i Politycznych, Europejskiej Konwencji o Ochronie Podstawowych Praw i Wolności. Ten ostatni dokument zawiera ponadto listę przypadków, w których pozbawienie wolności jest możliwe i pozostaje w zgodzie ze standardami praw człowieka:
-w wyniku skazania przez sąd. Wyrok musi być jednak zgodny z prawem i wydany w procesie, który spełnia wszelkie wymogi rzetelnego wymiaru sprawiedliwości,
-z powodu odmowy podporządkowania się wydanej zgodnie z prawem decyzji sądu albo w celu wykonania obowiązku wynikającego z ustawy,
-w celu postawienia osoby przed sądem w związku z uzasadnionym podejrzeniem popełnienia przez nią czynu zagrożonego karą lub by zapobiec popełnienia takiego czynu, albo uniemożliwić ucieczkę po jego dokonaniu.
Ponadto Konwencja osobno wymienia przypadki, w których dopuszczalne jest pozbawienie wolności nieletniego. Dotyczą one takich sytuacji, kiedy musi być on postawiony przed sędzią dla nieletnich albo w celu ustanowienia nad nim nadzoru wychowawczego.
Każda osoba zatrzymana lub aresztowana musi być poinformowana o stawianych jej zarzutach. Ma ona również prawo do odwołania się do sądu, w celu ustalenia legalności podjętej decyzji o pozbawieniu jej wolności. Jeżeli natomiast dana osoba została niesłusznie pozbawiona wolności, ma ona prawo do odszkodowania. Konstytucja RP precyzuje niektóre zapisy, m.in. stwierdza, że zatrzymany powinien być w ciągu 48 godzin przekazany do dyspozycji sądu, a jeżeli sąd w ciągu 24 godzin nie doręczy swojego postanowienia o tymczasowym aresztowaniu wraz z przedstawionymi zarzutami, to zatrzymanego należy zwolnić.

Prawo karne, zespół norm prawnych zakazujących pod groźbą kar popełniania czynów, które jako społecznie niebezpieczne stanowią ustawowo określone przestępstwa. Prawo karne nie ma osobnej, właściwej sobie dziedziny życia społecznego, które reguluje. Dotyczy wszystkich ważnych stosunków społecznych w aspekcie obrony ich przed zamachami. Centralnymi elementami prawa karnego są ustawowo określone przestępstwa oraz kary za nie. Do pomników prawa karnego należą: z okresu niewolnictwa prawo sumeryjskie i Kodeks Hammurabiego, z okresu feudalnego - barbarorum leges, Constitutio Criminalis Carolina z 1532, z okresu rewolucji francuskiej kodeks z 1791 i kodeks karny Napoleona I z 1810 (kodyfikacje Napoleona). W Polsce do końca 1969 źródłem prawa karnego był kodeks karny z 1932, zmieniony przez nowele i dodatkowe ustawy. W wyniku wieloletniej pracy kodyfikacyjnej praktyków i teoretyków powstał kodeks, uchwalony przez Sejm PRL 19 IV 1969. W czerwcu 1997 Sejm uchwalił nowy prawo karne, które wejdzie w życie 1I 1998.

Prawo cywilne, zespół norm prawnych regulujących stosunki majątkowe, a w pewnym stopniu i niemajątkowe, między równorzędnymi podmiotami prawa. W poszczególnych systemach prawa zakres stosunków społecznych uregulowanych przez prawo cywilne był różny i różne są definicje w poszczególnych państwach i okresach historycznych. W starożytnym Rzymie prawo cywilne oznaczało normy prawne obowiązujące obywateli rzymskich (prawo rzymskie), w średniowieczu - prawo świeckie, w odróżnieniu od prawa kanonicznego. Od 2. połowy XVIII w. rozpoczęły się kodyfikacje prawa cywilnego w poszczególnych państwach, dużą rolę odegrał Kodeks Napoleona. Prawo cywilne anglosaskie (common law) rozwija się głównie w postaci prawa zwyczajowego. Konstrukcje współczesnego prawa cywilnego państw europejskich w dużym stopniu nawiązują do instytucji prawnych ukształtowanych w starożytnym Rzymie (Corpus Iuris Civilis). Współcześnie prawo cywilne to część prawa prywatnego regulująca stosunki majątkowe i niemajątkowe osób fizycznych i prawnych. W dawnych państwach bloku komunistycznego wyodrębniono z prawa cywilnego - prawo rodzinne i prawo pracy. W Polsce po uzyskaniu niepodległości (1918) obowiązywały prawa byłych państw zaborczych, unifikację prawa cywilnego rozpoczęto w okresie międzywojennym (kodeks zobowiązań, kodeks handlowy) a ukończono w 1945 i 1946. Od 1947 obowiązywało już jednolite polskie prawo cywilne zawarte w kilkunastu aktach. Następnie podjęto prace nad kodyfikacją prawa cywilnego, zakończone wydaniem 1964 kodeksu cywilnego. Prawo cywilne normuje stosunki prawne o charakterze niemajątkowym, szczególnie zaś chroni dobra osobiste, np.: nazwisko, zdrowie, twórczość naukową, artystyczną i racjonalizatorską, tajemnicę korespondencji, wolności sumienia i wyznania itp.
W ramach praw cywilnego wyróżnia się 5 działów:
-część ogólna – reguluje zagadnienia wspólne dla całego prawa cywilnego,
-prawo rzeczowe – reguluje prawne formy korzystania z rzeczy (np. użytkowanie, zastaw, hipoteka),
-prawo o zobowiązaniach – reguluje przede wszystkim zobowiązania wynikające z umów,
-prawo spadkowe – określa przejście prawa i obowiązków majątkowych zmarłych osób na spadkobierców,
-prawo autorskie i wynalazcze – reguluje prawa do dóbr niematerialnych.
Ma ono na celu ochronę twórczości literackiej, naukowej, artystycznej oraz wynalazków. Przedmiotem prawa autorskiego jest każde dzieło utrwalone w jakiejkolwiek postaci (np. płyty, filmy, książki), ochroną objęte są również opracowania cudzego utworu (np. tłumaczenia). Polska jest sygnatariuszem konwencji berneńskiej z 1886 o ochronie dzieł literackich i artystycznych.

Pełnoletniość, sytuacja prawna jednostki powstała w związku z osiągnięciem przez jednostkę wieku koniecznego do korzystania z pełni uprawnień przysługujących obywatelom danego państwa i do ponoszenia odpowiedzialności prawnej. Polsce pełnoletniość osiąga się w wieku 18 lat, uzyskując pełną zdolność do czynności prawnych w zakresie prawa cywilnego, administracyjnego prawa pracy, czynne prawo wyborcze. Pełnej odpowiedzialności karnej podlegają osoby, które popełniły czyn zabroniony po ukończeniu 17 lat. Pełnienie pewnych funkcji państwowych, zawodowych i społecznych uzależnione jest od osiągnięcia wyższej granicy wieku, np. poseł - 21, senator - 35, prezydent - 35, sędzia -26.

Poczytalność, wg prawa polskiego stan, w którym człowiek może rozpoznać znaczenie swego czynu i pokierować swoim postępowaniem. Jeden z warunków pełnej odpowiedzialności karnej za popełnione przestępstwo lub wykroczenie.

Przestępca, człowiek, który popełnił przestępstwo i podlega odpowiedzialności karnej przed sądem. Niektóre kierunki nauki prawa karnego (głównie naturalistyczne) próbują wyodrębnić typy przestępców wg ich cech psychofizycznych (np. przestępca niepoprawny, zawodowy, z nawyknienia). Typologia ta, często dowolna i nie oparta na naukowych podstawach, jest krytykowana. Według prawa polskiego cechy osobowości przestępcy bierze się pod uwagę po stwierdzeniu faktu popełnienia przestępstwa. Mają one znaczenie przy stwierdzeniu winy (np. wyłącza ją niepoczytalność), przy wymiarze kary, a także przy jej wykonywaniu.

Pozbawienie praw publicznych, w polskim prawie karnym kara dodatkowa, polegająca na utracie czynnego i biernego prawa wyborczego do sejmu, senatu i organów samorządu terytorialnego, prawa do udziału w wymiarze sprawiedliwości, pełnienia funkcji związanych ze szczególną odpowiedzialnością w organach i instytucjach państwowych i organizacjach społecznych, a także na utracie posiadanego stopnia wojskowego, orderów, odznaczeń i tytułów honorowych. Karę tę orzeka się w razie skazania za zbrodnię, może też być orzeczona w razie skazania na karę pozbawienia wolności na czas nie krótszy od roku lub za inne przestępstwo popełnione z niskich pobudek.

Prawo łaski, akt łaski, darowanie lub złagodzenie kary orzeczonej prawomocnym wyrokiem sądowym. W Polsce prawo łaski przysługuje na mocy konstytucji, Prezydentowi PR. Nie stosuje się go wobec osób skazanych przez Trybunał Stanu.

Resocjalizacja (z łaciny re + socialis – społeczny), włączenie do życia społecznego kogoś, kto przez jakiś czas był pozbawiony możliwości uczestniczenia w nim, podejmowanie działań pedagogicznych i prawnych zmierzających do takiego ukształtowania i utrwalenia postawy skazanego (np. przestrzegania porządku prawnego, poczucia odpowiedzialności), aby po okresie pozbawienia wolności powrócił do życia społecznego. W zakładzie karnym resocjalizacja odbywa się przez stosowanie nagród i kar dyscyplinarnych oraz współdziałanie ze społeczeństwem (np. organizowanie koncertów i różnych zajęć kulturalno-oświatowych).

Sprawca, wg prawa ten, którego zachowanie, istotne dla społeczeństwa, doprowadziło w sposób choćby pośredni do realizacji znamion typu czynu zabronionego.

Schronisko dla nieletnich, zakład resocjalizacyjny dla młodzieży skierowanej doń przez sąd dla nieletnich na pobyt okresowy, głównie celem przeprowadzenia wszechstronnych badań psychologicznych, medycznych, środowiskowych.

Wymiar sprawiedliwości, działalność państwa sprawowana przez niezawisłe sądy, które rozstrzygają konflikty prawne w drodze procesu. W Polsce wymiar sprawiedliwości sprawują: Sąd Najwyższy, sądy apelacyjne, rejonowe, wojewódzkie, szczególne. ymiar sprawiedliwości funkcjonuje w oparciu o przepisy prawa. Niezawisłość wymiaru sprawiedliwości zagwarantowana jest w konstytucji i właśnie to odróżnia wymiar sprawiedliwości od innych organów orzekających (państwowych i społecznych).

Wyrok, werdykt, orzeczenie sądu co do istoty sprawy, kończące postępowanie w sprawie, wydane zwykle po przeprowadzeniu rozprawy. W procesie cywilnym sąd oddala lub uznaje powództwo, w procesie karnym uniewinnia lub skazuje oskarżonego.

Wykroczenie, czyn karalny nie będący przestępstwem, za który sprawca ponosi odpowiedzialność karną w postępowaniu przed kolegiami ds. wykroczeń przy sądach rejonowych. Wyróżnia się formy wykroczeń, np. przeciwko porządkowi i spokojowi publicznemu oraz instytucjom publicznym.

Występek, w prawie karnym przestępstwo zagrożone karą przekraczającą 3 miesiące pozbawienia wolności, 3 miesiące ograniczenia wolności lub 5000 zł grzywny.

Zakład wychowawczy, placówka wychowawczo-resocjalizacyjna dla nieletnich do 13. roku życia, przebywających w niej na podstawie orzeczenia sądu, oraz dla młodzieży w wieku 14-17 lat, umieszczonej w niej za czyn zabroniony pod groźbą kary, popełniony bez rozeznania.

Zbrodnia, umyślne przestępstwo (np. zabójstwo) zagrożone karą pozbawienia wolności na czas nie krótszy od 3 lat albo surowszą karą (np. karą śmierci). Zbrodnia stanowi najcięższy typ przestępstwa. Wg Konstytucji RP zbrodnie wojenne i zbrodnie przeciwko ludzkości nie podlegają przedawnieniu.

Zakład karny, w Polsce zakład, w którym odbywa się karę pozbawienia wolności. Zakłady karne dzielą się na następujące rodzaje: dla młodocianych, dla odbywających karę po raz pierwszy, recydywistów penitencjarnych, dla odbywających karę aresztu wojskowego. Mogą być organizowane jako: typu zamkniętego, półotwartego lub otwartego. Skazany, w karnym postępowaniu wykonawczym osoba, wobec której zapadł prawomocny wyrok skazujący

Zakład poprawczy, dom poprawczy, placówka resocjalizacyjna dla młodzieży od 13 roku życia do osiągnięcia pełnoletniości. Młodzież przebywa w niej na podstawie orzeczenia sądu za czyn zabroniony pod groźbą kary, popełniony z rozeznaniem. W zakładach poprawczych istnieje obecnie tendencja do odchodzenia od działań dyscyplinarno – izolacyjnych i odwetowych na rzecz działania opiekuńczo – wychowawczego i resocjalizującego, w warunkach półwolnościowych. Zakłady poprawcze posiadają szkoły podstawowe i zawodowe.